ضریب توان در یک سیستم الکتریکی، اصطلاحی است که به نسبت توان واقعی به توان ظاهری اطلاق شده و مقداری بین صفر تا یک دارد. توان واقعی عبارتست از توانایی یک مصرفکننده برای تبدیل انرژی الکتریکی به دیگر شکلهای انرژی؛ در حالی که توان ظاهری در اثر وجود اختلاف بین ولتاژ و جریان پدید میآید. با توجه به نوع مصرفکنندهها و میزان توان Active آنها، توان ظاهری میتواند از توان واقعی بیشتر باشد. کمبودن ضریب توان (بزرگبودن توان ظاهری نسبت به توان واقعی) در یک مدار، موجب بالارفتن جریان در مدار و در نتیجه افزایش تلفات در مدار میشود.
در یک مدار کاملاً مقاومتی شکل موج جریان و ولتاژ با هم همزمان هستند (یعنی در یک زمان صفر و ماکزیمم میشوند). حال اگر در مدار بار راکتیوی مانند خازن یا القاگر وجود داشته باشد انرژی ذخیره شده در این نوع بارها باعث به وجود آمدن اختلاف بین شکل موج ولتاژ و جریان میشود. این انرژی ذخیره شده به منبع باز خواهد گشت در حالی که تأثیر مثبتی در عملکرد بار نخواهد داشت. به این ترتیب یک مدار با ضریب توان پائین در مقایسه با یک مدار با ضریب توان بالا نیازمند جریان بیشتری برای ایجاد مقدار ثابتی از توان واقعی است.
مدارهایی که شامل مصرفکنندههای کاملاً مقاومتی هستند (مانند لامپهای رشتهای، بخاریهای برقی، اجاقهای برقی و…) ضریب توانی برابر یک دارند در حالی که در مدارهایی که دارای بارهای راکتیو هستند (مانند خازنها، موتورها، ترانسفورماتورها و…) ضریب توان کمتر از یک است. ضریب توان صفر در یک مدار بدین معناست که تمام بار مدار به صورت راکتیو است و در هر سیکل انرژی ذخیره شده در بار به منبع باز میگردد در حالی که زمانی که ضریب توان یک است تمام انرژی فرستاده شده به وسیله منبع در بار مصرف میشود. ضریب توان یک بار با توجه به جهت زاویه بین جریان و ولتاژ میتواند پیشفاز یا پسفاز باشد. برای نشان دادن جهت این زاویه از علامت منفی یا مثبت نیز استفاده میشود.
در بارهای القائی مانند موتورهای الکتریکی یا ترانسفورماتورها شکل موج جریان عقبتر از ولتاژ است در حالی که این مورد در بارهای خازنی مانند بانکهای خازنی یا کابلهایزیر زمینی درست برعکس است به این ترتیب که شکل موج جریان از شکل موج ولتاژ جلوتر است. با این حال هر دو نوع این بارها انرژی را در خود ذخیره میکنند با این تفاوت که در بارهای القائی انرژی به صورت میدان مغناطیسی و در بارهای خازنی انرژی به صورت میدان الکترواستاتیکی ذخیره میشود.
اهمیت میزان ضریب توان در یک مدار به هزینههای مربوط به آن بازمیگردد. در بسیاری از کشورها مصرفکنندههایی که میزان ضریب توان آنها از میزان استاندارد (این استاندارد برای بیشتر مصرفکنندهها مقداری بین 0.9 تا 0.95 است) کمتر باشد جریمه میشوند. همچنین در مدارهای پر مصرف ضریب توان پایین موجب افزایش جریان در هادیها شده و هزینههای مربوط به انتخاب هادی را افزایش میدهد این جریان اضافی موجب کاهش طول عمر تجهیزات تأمینکننده و توزیعکننده انرژی الکتریکی نیز میشود.
توان AC جاری در یک مصرفکننده سه بعد دارد:
1. توان واقعی: که با P نمایش داده شده و واحد آن وات (W) است.
2. توان ظاهری: که با S نمایش داده شده و واحد آن ولتآمپر (VA) است.
3. توان راکتیو: که با Q نمایش داده شده و واحد آن ولتآمپر راکتیو (RVA) است.
بنابراین ضریب توان از فرمول PF=P/S بدست میآید.
در صورتی که شکل موج، کاملاً سینوسی باشد، Q، P و S میتوانند سه ضلع یک مثلث در نظر گرفته شوند؛ بنابراین میتوان به چنین نسبتی بین توانها دست یافت:
S=P2+Q2
در صورتی که φ را زاویه بین ولتاژ و جریان در نظر بگیریم، آنگاه برای بدست آوردن ضریب توان با cosφ خواهیم داشت:
P=Scosφ
اصلاح ضریب توان یک تکنیک است که برای خنثی کردن آثار منفی بارهای راکتیو در یک شبکه AC به کار میرود. در این تکنیک با استفاده از بارهای راکتیوی با ضریب توان برعکس بار وارد شده به شبکه (برای مثال استفاده از خازن برای خنثیسازی تأثیرات القاگرها در شبکه) اقدام به اصلاح ضریب توان یا نزدیک کردن هرچه بیشتر ضریب توان به عدد یک میکنند. تجهیزات مورد استفاده در فرآیند اصلاح ضریب توان عبارتند از:
– بارهای خازنی: از اینگونه بارها برای خنثیسازی تأثیرات بارهای القائی بر روی مدار استفاده میشود. از آنجای که بارهای القایی سهم عمدهای از بارها در صنایع را شامل میشوند در بیشتر موارد اصلاح ضریب توان با استفاده از اینگونه بارها همراه است. از جمله بارهای معمول مورد استفاده به صورت بار خازنی میتوان به بانکهای خازنی یا موتورهای سنکرون پرتحریک اشاره کرد.
– بارهای القائی: اینگونه بارها برای خنثیسازی تأثیرات بارهای خازنی (که معمولاً شامل کابلهای زیر زمینی میشوند) در مدار به کار میرود. از این گونه اصلاحکنندههای ضریب توان در سطح کوچک و تنها در پستها استفاده میشود.
ضریب توان در یک مدار تکفاز (یا یک مدار سهفاز متعادل) را میتوان از روش واتمتر- آمپرمتر- ولتمتر اندازگیری کرد. به این ترتیب که توان به دست آمده به صورت وات (توان واقعی) را بر حاصل ضرب ولتاژ و جریان (توان ظاهری) تقسیم میکنیم. نسبت به دست آمده در واقع میزان ضریب توان بار است. البته ضریب توان در یک مدار سهفاز نامتعادل را نمیتوان به این روش اندازهگیری کرد.
برای اندازهگیری ضریب توان میتوان از یک دستگاه اندازهگیری مستقیم ضریب توان نیز استفاده کرد. نوع آنالوگ این دستگاه از دو قاب گردان الکترودینامیکی تشکیل شده است. این دو قاب گردان به صورت موازی به مدار متصل شدهاند. اگر این دو قاب را A و B بنامیم در سر راه قاب A یک مقاومت و در سر راه قاب B یک القاگر قرار داده شده است به این ترتیب جریان در قاب B نسبت به قاب A با تأخیر همراه است. در حالتی که ضریب توان یک باشد جریان در قاب A با جریان مدار هم زاویه است و بنابراین گشتاور بیشینه در قاب A به وجود میآید و میزان ضریب توان را حداکثر مشخص میکند بنابراین یک بودن ضریب توان مشخص خواهد شد. در ضریب توان صفر، جریان جاری در قاب B با جریان مدار همزاویه است و بنابر این گشتاور بیشینه در این قاب به وجود خواهدآمد که نشاندهنده مینیمم بودن ضریب توان است. در ضریب توانهای بین این دو مقدار دستگاه اندازهگیری با توجه به نسبت گشتاور در دو قاب میزان ضریب توان را مشخص میکند.
نوع دیگری از دستگاههای اندازهگیری مستقیم ضریب توان دستگاههای دیجیتال هستند. این دستگاهها با اندازهگیری میزان اختلاف زمانی بین شکل موج جریان و ولتاژ یا اندازهگیری میزان توان ظاهری و توان واقعی میزان ضریب توان را تشخیص میدهند.
روش اول – یعنی اندازهگیری میزان اختلاف بین جریان و ولتاژ – تنها در صورتی قابل استفاده است که شکل موج جریان و ولتاژ کاملاً سینوسی باشد. در بارهایی مانند یکسوکنندهها استفاده از این روش میزان درست ضریب توان را اندازهگیری نخواهد کرد.
مترادف: پاور فکتوری ، ضریب قدرت